Bài viết cung cấp thông tin về rối loạn lipid máu, nguyên nhân, và các nguyên tắc ăn uống quan trọng. Người bệnh nên giảm chất béo bão hòa, tăng cường chất xơ, ăn nhiều rau quả, và hạn chế đồ ăn chế biến sẵn. Chế độ ăn uống khoa học kết hợp với tập luyện giúp kiểm soát mỡ máu và ngăn ngừa biến chứng tim mạch.

Rối Loạn Lipid Máu và Chế Độ Ăn Uống

Rối loạn lipid máu, hay còn gọi là rối loạn mỡ máu, là tình trạng có thể dẫn đến nhiều bệnh lý nghiêm trọng, ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tim mạch và toàn thân. Các bệnh lý này bao gồm xơ vữa động mạch, bệnh mạch vành, viêm tụy, đột quỵ và nhồi máu cơ tim. Việc điều chỉnh lối sống, đặc biệt là thay đổi chế độ ăn uống cho người rối loạn lipid máu, đóng vai trò quan yếu trong việc điều trị hiệu quả tình trạng này.

1. Rối Loạn Lipid Máu Là Gì?

Lipid máu là một thành phần quan trọng trong cơ thể, đóng vai trò trong nhiều chức năng, giúp cơ thể phát triển bình thường và khỏe mạnh. Các loại lipid máu chính bao gồm:

• LDL-cholesterol (Low-Density Lipoprotein): Thường được gọi là cholesterol xấu, LDL có thể tích tụ trong thành động mạch, gây xơ vữa.
• HDL-cholesterol (High-Density Lipoprotein): Được biết đến là cholesterol tốt, HDL giúp loại bỏ cholesterol khỏi thành động mạch và đưa trở lại gan.
• Triglyceride: Một loại chất béo trung tính, nồng độ triglyceride cao cũng có thể làm tăng nguy cơ bệnh tim mạch.

Rối loạn chuyển hóa lipid máu được định nghĩa khi có một hoặc nhiều rối loạn sau:

• Tăng cholesterol toàn phần trong máu.
• Tăng triglyceride máu.
• Tăng LDL-cholesterol (cholesterol xấu).
• Giảm HDL-cholesterol (cholesterol tốt).

Hiện tượng này nếu kéo dài có thể gây xơ vữa động mạch, làm hẹp mạch máu và là nguyên nhân chủ yếu gây nên các bệnh tim mạch nguy hiểm. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA), xơ vữa động mạch là quá trình tích tụ mảng bám trong động mạch, làm giảm lưu lượng máu và có thể dẫn đến các biến cố tim mạch nghiêm trọng [^1].

2. Nguyên Tắc Ăn Uống Cho Người Bệnh Rối Loạn Mỡ Máu

Đa số các trường hợp rối loạn chuyển hóa lipid máu là do dinh dưỡng không hợp lý. Chế độ ăn quá nhiều mỡ động vật, nhiều thức ăn chứa cholesterol (nội tạng động vật, mỡ động vật, bơ sữa toàn phần, trứng), thói quen uống rượu bia, hút thuốc lá,… đều có thể gây rối loạn lipid máu. Vì vậy, người bị rối loạn lipid máu ngoài việc sử dụng thuốc theo chỉ định của bác sĩ còn cần có một chế độ ăn uống hợp lý, kết hợp luyện tập thể dục thể thao thường xuyên để điều trị bệnh tích cực và hiệu quả.

Trong điều trị rối loạn lipid máu, để giảm cholesterol máu, ngăn ngừa xơ vữa động mạch và bệnh mạch vành, chế độ ăn cho người bệnh cần phải tuân thủ các nguyên tắc sau:

• Giảm tổng năng lượng ăn vào: Giảm cân theo chỉ số khối cơ thể (BMI) nếu có tình trạng thừa cân, béo phì. Trong một số trường hợp rối loạn chuyển hóa lipid nhẹ, bệnh có thể ổn định sau khi bệnh nhân áp dụng chế độ ăn giảm cân. Người bệnh cần giảm năng lượng trong khẩu phần ăn từng bước một, mỗi tuần giảm khoảng 300Kcal so với khẩu phần trước đó cho đến khi đạt được năng lượng tương ứng với mức BMI. Theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), duy trì cân nặng hợp lý giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh tim mạch [^2].
• Giảm lượng chất béo (lipid): Chất béo chỉ nên chiếm 15 – 20% tổng năng lượng cung cấp cho cơ thể. Người bệnh cần hạn chế tiêu thụ các chất béo bão hòa (có nhiều trong mỡ động vật, thịt đỏ), thay vào đó nên ăn các chất béo không bão hòa (có trong dầu thực vật, cá béo).
• Đảm bảo lượng protein: Protein nên chiếm khoảng 12 – 20% tổng năng lượng, bao gồm đạm động vật và đạm thực vật. Tăng lượng đạm (protein) bằng cách ăn thịt ít béo và các sản phẩm chế biến từ đậu nành vì chúng chứa nhiều estrogen thực vật và isoflavones có tác dụng giảm nồng độ cholesterol toàn phần, LDL-cholesterol và triglyceride trong cơ thể.
• Sử dụng ngũ cốc phối hợp với khoai củ: Ngũ cốc nên chiếm khoảng 55 – 60% năng lượng khẩu phần. Người bệnh rối loạn lipid máu nên ăn gạo lứt, hạt nguyên vỏ để cung cấp thêm chất xơ cho cơ thể, góp phần đào thải cholesterol nội sinh ra ngoài.
• Ăn nhiều rau quả: Khoảng 500g/ngày để cung cấp đủ vitamin, khoáng chất và chất xơ cho cơ thể. Người bệnh nên dùng các loại rau củ quả giàu chất chống oxy hóa để giảm nguy cơ mắc bệnh mạch vành như: thực phẩm giàu vitamin E, beta-carotene, vitamin C và selen.
• Ăn nhạt: Đặc biệt khi có bệnh kèm theo như cao huyết áp, suy tim.
• Chia nhỏ bữa ăn: Số bữa ăn hằng ngày của bệnh nhân rối loạn mỡ máu nên chia thành nhiều bữa, tối thiểu 5 bữa/ngày, mỗi bữa cách nhau tối thiểu 3 giờ và cần đảm bảo đủ 4 nhóm thực phẩm chính nhưng giảm tối đa lượng chất béo, đồng thời tăng rau và trái cây ít ngọt.
• Cung cấp đủ nước: Uống đủ 2 - 2,5 lít nước/ngày.

3. Bệnh Nhân Rối Loạn Lipid Máu Nên Ăn Gì?

Trên thực tế, có nhiều loại thực phẩm có tác dụng giảm lipid máu, đôi khi giúp bệnh nhân bị rối loạn lipid máu nhẹ không cần dùng thêm thuốc để điều trị bệnh. Sau đây là một số loại thực phẩm người bệnh nên dùng khi mỡ máu cao:

• Ngũ cốc chế biến thô: Bánh mì đen, gạo thô,… chứa nhiều chất xơ, giúp giảm hấp thu cholesterol.
• Sữa không béo: Cung cấp protein và canxi mà không làm tăng lượng chất béo bão hòa.
• Thịt nạc hoặc thịt gia cầm không da: Lựa chọn nguồn protein ít chất béo.
• Các loại hạt có dầu: Hạt dẻ, lạc, vừng, bí ngô,… giúp cung cấp các axit béo Omega-3, Omega-6 cho cơ thể. Theo nghiên cứu trên tạp chí của Trường môn Tim mạch Hoa Kỳ (JACC), các loại hạt có thể giúp cải thiện nồng độ lipid máu ^3.
• Cá béo: Ăn tối thiểu 2 lần/tuần. Cá hồi, cá thu, cá trích giàu Omega-3, có lợi cho tim mạch.
• Dầu thực vật không bão hòa: Dầu ô liu, dầu hướng dương, dầu đậu nành,… là nguồn chất béo không bão hòa tốt cho sức khỏe.
• Tỏi: Có tác dụng làm tăng HDL-Cholesterol, giảm cholesterol, triglyceride, LDL-Cholesterol máu và dự phòng xơ vữa động mạch, ngăn chặn quá trình hình thành cục máu đông. Tuy nhiên, ăn tỏi quá nhiều có thể dẫn đến viêm mí mắt hoặc viêm kết mạc, tổn thương niêm mạc dạ dày, dẫn đến viêm loét dạ dày. Vì vậy, bệnh nhân rối loạn lipid máu có bệnh dạ dày và các chứng viêm ở mắt không nên dùng quá nhiều.
• Hành tây: Có tác dụng giảm cholesterol máu, cải thiện tình trạng xơ vữa động mạch giảm độ nhớt của máu tương tự như aspirin.
• Đậu tương: Ăn 100g đậu tương mỗi ngày giúp giảm 20% cholesterol máu, đặc biệt là giảm nồng độ LDL-cholesterol. Đậu tương và các chế phẩm từ đậu tương như đậu phụ, sữa đậu nành,… đều rất tốt cho bệnh nhân rối loạn lipid máu.
• Dưa leo: Chứa nhiều chất xơ, cải thiện quá trình tiêu hóa, tăng đào thải và giảm hấp thụ cholesterol.
• Rong biển: Chứa nhiều iod và magie, có tác dụng ngăn ngừa hình thành mảng lắng đọng cholesterol thành mạch. Ngoài ra, thành phần laminaria polysaccharide có trong rong biển có thể làm giảm cholesterol toàn phần và triglyceride.
• Ớt: Có hàm lượng vitamin C cao, cải thiện vi tuần hoàn của cơ thể, làm giảm lượng cholesterol máu.
• Súp lơ: Có hàm lượng chất xơ rất cao, giàu vitamin và khoáng chất, đặc biệt là flavonoid. Flavonoid là một chất làm sạch lòng mạch, có khả năng tiêu trừ cholesterol lắng đọng trên thành mạch, ngăn chặn ngưng tập tiểu cầu, giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch.
• Mướp đắng: Giàu vitamin B1, vitamin C và nhiều loại khoáng chất, giúp giảm mỡ máu và tăng sức đề kháng của cơ thể.
• Mầm đậu xanh: Chứa nhiều vitamin C, chất xơ,… có lợi trong việc loại trừ chất thải trong cơ thể, đặc biệt là các chất béo, từ đó làm giảm cholesterol máu, giảm sự lắng đọng cholesterol ở thành động mạch.
• Cà rốt: Giàu beta-carotene và các loại vitamin, chất xơ, khoáng chất, tốt cho người mắc bệnh mạch vành, giảm mỡ máu và hạ huyết áp.
• Các loại nấm: Nấm hương, linh chi, mộc nhĩ giúp giảm cholesterol và triglyceride máu.
• Táo: Chứa nhiều pectin, giúp giảm nồng độ cholesterol trong máu.
• Kiwi: Có hàm lượng cao chất arginine, giúp tăng cường lưu thông máu, hạn chế hình thành các cục máu đông, giảm nguy cơ mắc bệnh mỡ máu cao, bệnh mạch vành, xơ vữa động mạch, cao huyết áp, nhồi máu cơ tim,…

4. Bệnh Nhân Rối Loạn Mỡ Máu Nên Kiêng Ăn Gì?

Khi chăm sóc bệnh nhân rối loạn lipid máu, nên hạn chế cho bệnh nhân ăn các loại thực phẩm sau:

• Mỡ động vật, da, thịt động vật chưa lọc mỡ, gạch cua, gạch tôm.
• Sữa béo nguyên kem.
• Lòng đỏ trứng, bơ, pho mát.
• Thịt gia cầm chưa bỏ da.
• Các loại bánh làm từ lòng đỏ trứng và mỡ bão hòa.
• Hạn chế đường, mật, chỉ nên tiêu thụ tối đa 10 - 20g/ngày.
• Phủ tạng động vật như gan, thận, óc, lá lách,…
• Đồ ăn chế biến sẵn nhiều chất béo như phô mai, xúc xích, thịt nguội,…
• Dầu thực vật phổ biến chất béo bão hòa như dầu cọ, dầu dừa, dầu hạnh nhân,…
• Bơ thực vật.
• Các loại đồ chiên rán sẵn, đồ ăn nhanh, bao gồm cả mì ăn liền,…

Ngoài ra, người bệnh rối loạn lipid máu còn cần bỏ thuốc lá, hạn chế uống rượu bia, tránh căng thẳng tâm thần và có chế độ tập luyện thể dục thể thao đều đặn,… Tập luyện tích cực sẽ giúp giảm cân, giảm huyết áp và giảm nguy cơ mắc bệnh mạch vành. Theo khuyến cáo của ACC/AHA, người bệnh nên tập thể dục vừa phải ít nhất 150 phút mỗi tuần ^4.

Trong trường hợp việc điều chỉnh chế độ ăn uống và sinh hoạt không làm giảm lượng cholesterol máu, bệnh nhân cần dùng thuốc hạ cholesterol máu theo chỉ định của bác sĩ. Đặc biệt, mỗi người cần chú ý đến việc thăm khám sức khỏe định kỳ, kiểm tra mỡ máu nếu có nguy cơ cao mắc rối loạn lipid máu để phòng ngừa nguy cơ gặp phải những biến chứng khó lường.

Nguồn tham khảo:

[^1]: American Heart Association. (n.d.). What is Atherosclerosis?. https://www.heart.org/en/health-topics/cholesterol/about-cholesterol/what-is-atherosclerosis [^2]: World Health Organization. (n.d.). Obesity and overweight. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight