Hệ thống mạch máu não: Cấu tạo, phân loại và chức năng

Mạch máu não là một phần thiết yếu của hệ tuần hoàn não, đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp oxy và các dưỡng chất thiết yếu cho não bộ - trung tâm điều khiển mọi hoạt động của cơ thể. Việc hiểu rõ cấu trúc, phân loại và chức năng của hệ mạch máu não không chỉ giúp nâng cao nhận thức về sức khỏe não bộ mà còn là chìa khóa để phòng ngừa các bệnh lý nguy hiểm như đột quỵ, thiếu máu não, phình mạch máu não… Hãy cùng Phòng khám Tim mạch BS Phạm Xuân Hậu tìm hiểu chi tiết về hệ mạch máu não qua bài viết dưới đây.

1. Cấu tạo của mạch máu não

• Mạch máu não là một mạng lưới phức tạp bao gồm động mạch, tĩnh mạch và mao mạch, phân bố rộng khắp trong não bộ. Mỗi loại mạch máu có cấu trúc và chức năng riêng biệt:
  • Động mạch: Mang máu giàu oxy từ tim đến não.
  • Tĩnh mạch: Vận chuyển máu đã khử oxy và các chất thải từ não trở về tim.
  • Mao mạch: Mạng lưới mạch máu nhỏ nhất, nơi xảy ra quá trình trao đổi chất giữa máu và tế bào não.
• Thành mạch máu não có cấu tạo đặc biệt để đảm bảo độ đàn hồi cao, duy trì áp lực máu ổn định, rất quan trọng cho hoạt động thần kinh. Theo nghiên cứu từ Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA), thành mạch máu não có cấu trúc ba lớp, với lớp giữa chứa các sợi đàn hồi giúp mạch máu co giãn linh hoạt.
• Hàng rào máu não (blood-brain barrier - BBB) là một lớp bảo vệ đặc biệt, có chức năng kiểm soát chặt chẽ những chất có thể đi vào não, bảo vệ não khỏi độc tố và vi sinh vật gây hại. BBB được tạo thành từ các tế bào nội mô liên kết chặt chẽ với nhau, ngăn chặn sự xâm nhập của nhiều chất có hại từ máu vào não, đồng thời cho phép các chất dinh dưỡng cần thiết đi qua. Hàng rào máu não đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì môi trường ổn định cho hoạt động của tế bào não.

2. Phân loại hệ mạch máu não

Hệ mạch máu não được chia thành ba loại chính: động mạch, tĩnh mạch và mao mạch, mỗi loại có vai trò riêng biệt trong việc cung cấp và loại bỏ chất thải từ não bộ.

2.1. Động mạch não

Động mạch não là các mạch máu chịu trách nhiệm vận chuyển máu giàu oxy từ tim đến não. Hệ thống động mạch não được chia thành hai hệ chính:

• Hệ động mạch cảnh (anterior circulation): Hệ này bao gồm:
  • Động mạch cảnh trong
  • Động mạch não trước
  • Động mạch não giữa Hệ động mạch cảnh cung cấp máu cho phần lớn bán cầu đại não, nơi kiểm soát các chức năng như tư duy, ngôn ngữ và vận động.
• Hệ động mạch đốt sống – nền (posterior circulation): Hệ này bao gồm:
  • Động mạch đốt sống
  • Động mạch nền
  • Động mạch tiểu não Hệ động mạch đốt sống - nền cung cấp máu cho thân não, tiểu não và phần sau của não, nơi điều khiển các chức năng sống còn như hô hấp, nhịp tim và thăng bằng.
• Vòng Willis: Hai hệ động mạch này kết nối với nhau tạo thành vòng Willis – một cấu trúc mạch máu hình tròn nằm ở đáy não. Vòng Willis đóng vai trò như một "trạm chuyển tiếp", đảm bảo lưu lượng máu được phân bổ đều đến các vùng khác nhau của não, ngay cả khi có sự cố tắc nghẽn ở một trong các động mạch chính. Theo Hiệp hội Đột quỵ Hoa Kỳ, vòng Willis có thể giúp giảm thiểu nguy cơ tổn thương não trong trường hợp tắc nghẽn mạch máu.

2.2. Tĩnh mạch não

Tĩnh mạch não có chức năng đưa máu đã sử dụng (thiếu oxy, giàu CO₂) rời khỏi não. Hệ thống tĩnh mạch não bao gồm:

• Tĩnh mạch sâu và nông: Các tĩnh mạch này thu thập máu từ các vùng khác nhau của não và dẫn máu vào các xoang tĩnh mạch.
• Các xoang tĩnh mạch (dural sinuses): Đây là các kênh lớn nằm giữa các lớp màng cứng bao quanh não. Các xoang tĩnh mạch thu thập máu từ các tĩnh mạch não và dẫn máu trở lại hệ tuần hoàn chung.

2.3. Mao mạch não

Mao mạch não là nơi xảy ra quá trình trao đổi chất giữa máu và tế bào thần kinh. Mao mạch não rất nhỏ, nhưng đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc đưa dưỡng chất đến từng vùng não bộ và loại bỏ các chất thải. Mạng lưới mao mạch dày đặc đảm bảo rằng mọi tế bào thần kinh đều nhận được đủ oxy và glucose để hoạt động hiệu quả.

3. Chức năng của hệ mạch máu não

Hệ thống mạch máu não đảm nhiệm nhiều chức năng sống còn, đảm bảo hoạt động ổn định và hiệu quả của não bộ:

• Cung cấp liên tục oxy và glucose cho não: Đây là hai yếu tố thiết yếu để tế bào thần kinh hoạt động hiệu quả. Não tiêu thụ khoảng 20% tổng lượng oxy và glucose của cơ thể, do đó, việc cung cấp liên tục hai chất này là rất quan trọng. Chỉ cần vài phút thiếu máu, não có thể bị tổn thương nghiêm trọng, thậm chí không thể phục hồi. Nghiên cứu trên Tạp chí Y học New England chỉ ra rằng, mỗi phút thiếu máu não, hàng triệu tế bào thần kinh có thể bị tổn thương.
• Loại bỏ chất thải: Trong quá trình hoạt động, các nơron tạo ra nhiều sản phẩm phụ như CO₂ và các chất chuyển hóa độc hại. Mạch máu não đóng vai trò vận chuyển các chất này ra khỏi não để duy trì môi trường sạch và ổn định cho tế bào thần kinh.
• Điều hòa áp lực nội sọ (ICP): Áp lực bên trong hộp sọ cần được kiểm soát chặt chẽ để đảm bảo hoạt động bình thường của não bộ. Hệ mạch máu giúp duy trì cân bằng giữa máu, dịch não tủy và mô não, tránh nguy cơ phù não hoặc tụt não – những biến chứng nguy hiểm đến tính mạng. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tăng áp lực nội sọ có thể gây tổn thương não nghiêm trọng và dẫn đến tử vong.
• Bảo vệ và duy trì môi trường ổn định cho các nơron hoạt động tối ưu. Mạch máu não, đặc biệt là hàng rào máu não (BBB), đóng vai trò lọc các chất đi vào não, ngăn ngừa độc tố, vi khuẩn và duy trì pH, nồng độ ion lý tưởng cho hoạt động thần kinh. BBB giúp bảo vệ não khỏi các tác nhân gây hại từ bên ngoài, đồng thời đảm bảo môi trường bên trong não luôn ổn định.
• Tự điều chỉnh lưu lượng máu não tùy theo nhu cầu hoạt động của từng vùng não (ví dụ: khi ngủ, học tập, hoặc tập thể thao), giúp tiết kiệm năng lượng và tối ưu hóa chức năng não bộ. Khả năng tự điều chỉnh này đảm bảo rằng các vùng não hoạt động nhiều sẽ nhận được nhiều máu hơn, trong khi các vùng ít hoạt động sẽ nhận được ít máu hơn.

4. Một số bệnh lý thường gặp liên quan đến mạch máu não

Hiểu rõ cấu trúc và chức năng của mạch máu não giúp chúng ta sớm nhận biết và phòng ngừa các bệnh lý nguy hiểm sau:

• Đột quỵ não (tai biến mạch máu não): Xảy ra khi mạch máu não bị tắc nghẽn hoặc vỡ, làm gián đoạn việc cung cấp máu cho não.
• Hẹp hoặc tắc động mạch não: Làm giảm lưu lượng máu đến não, gây ra các triệu chứng như chóng mặt, đau đầu, và suy giảm trí nhớ.
• Phình mạch máu não: Là tình trạng mạch máu não bị phình ra, có nguy cơ vỡ gây chảy máu não.
• Thiếu máu não cục bộ hoặc mạn tính: Xảy ra khi não không nhận đủ máu và oxy, dẫn đến tổn thương tế bào não.
• Rối loạn tuần hoàn não: Bao gồm nhiều tình trạng khác nhau ảnh hưởng đến lưu lượng máu trong não, gây ra các triệu chứng như đau đầu, chóng mặt, và mất ngủ.

5. Làm gì để bảo vệ mạch máu não?

Để bảo vệ sức khỏe mạch máu não và phòng ngừa các bệnh lý nguy hiểm, bạn có thể thực hiện các biện pháp sau:

• Kiểm soát huyết áp, cholesterol, đường huyết: Duy trì các chỉ số này ở mức ổn định giúp giảm nguy cơ xơ vữa động mạch và các bệnh tim mạch.
• Duy trì lối sống lành mạnh: Ăn uống cân bằng, tập luyện thể dục đều đặn, ngủ đủ giấc, và giảm căng thẳng.
• Không hút thuốc lá, hạn chế rượu bia: Các chất kích thích này có thể gây hại cho mạch máu và tăng nguy cơ đột quỵ.
• Khám sức khỏe định kỳ: Giúp phát hiện sớm các bất thường về tuần hoàn não và có biện pháp can thiệp kịp thời.

Kết luận

Hệ thống mạch máu não không chỉ đóng vai trò nuôi dưỡng mà còn bảo vệ và duy trì chức năng sống của não bộ. Việc hiểu rõ cấu tạo, phân loại và chức năng của hệ mạch não giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn trong việc phòng ngừa các bệnh lý nguy hiểm như đột quỵ và thiếu máu não.

Nếu bạn đang quan tâm đến các vấn đề về sức khỏe mạch máu não, hãy đến Phòng khám Tim mạch BS Phạm Xuân Hậu để được tư vấn và kiểm tra sức khỏe kịp thời. Bạn có thể liên hệ ngay qua số điện thoại 0938237460 hoặc đến trực tiếp phòng khám tại 336A Phan Văn Trị, P11, Bình Thạnh, TPHCM để được giải đáp thắc mắc và đặt lịch hẹn với bác sĩ.