Chế độ ăn cho người bệnh tim mạch: Tầm quan trọng và hướng dẫn chi tiết
Kết quả của rất nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng chế độ ăn uống đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với người bệnh tim mạch. Việc thay đổi nguyên liệu chế biến cũng như thành phần các chất dinh dưỡng trong khẩu phần ăn có thể ảnh hưởng đáng kể đến sự tiến triển của các vấn đề tim mạch. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của chế độ ăn đối với người bệnh tim mạch.
1. Tầm quan trọng của dinh dưỡng trong bệnh tim mạch
Bệnh tim mạch là một thuật ngữ chung chỉ các bệnh lý liên quan đến tim và mạch máu, bao gồm bệnh mạch vành, bệnh động mạch ngoại vi, tai biến mạch máu não và phình động mạch chủ ngực, bụng. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA), bệnh tim mạch là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên toàn thế giới [^1]. Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta phải đối mặt với nhiều yếu tố nguy cơ gây bệnh tim mạch, nhưng phần lớn các yếu tố này liên quan đến chế độ ăn uống và lối sống.
Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm hút thuốc lá, tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, thừa cân béo phì, tiểu đường và lối sống ít vận động. Các yếu tố này thường xuất hiện đồng thời và có tác động cộng hưởng, nghĩa là số lượng yếu tố nguy cơ càng nhiều thì khả năng xảy ra các biến cố tim mạch càng cao. Theo một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Circulation, việc kiểm soát các yếu tố nguy cơ này có thể giảm đáng kể tỷ lệ mắc bệnh tim mạch [^2].
May mắn thay, nhiều yếu tố nguy cơ này có thể thay đổi và kiểm soát được bằng cách ngừng hút thuốc lá, điều chỉnh rối loạn lipid máu, kiểm soát huyết áp, kiểm soát cân nặng, tăng cường vận động và đặc biệt là điều chỉnh chế độ ăn uống. Một nghiên cứu trên The New England Journal of Medicine cho thấy rằng việc thay đổi chế độ ăn uống có thể làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch tới 30% [^3].
Trên thực tế, cùng với việc lựa chọn lối sống lành mạnh, một chế độ ăn uống khoa học có thể giảm tới 80% nguy cơ mắc bệnh tim mạch hoặc đột quỵ. Tuy nhiên, không có một loại thực phẩm đơn lẻ nào có thể đảm bảo sức khỏe tốt, mà là sự kết hợp tổng thể của các loại thực phẩm trong chế độ ăn hàng ngày. Thay vì tiêu thụ thực phẩm chiên, chế biến sẵn, bữa ăn đóng gói và đồ ăn nhẹ có đường, hãy xây dựng một chế độ ăn uống tốt cho tim dựa trên nguồn thực phẩm tự nhiên.
Cho dù bạn đang tìm cách cải thiện sức khỏe tim mạch, đã được chẩn đoán mắc bệnh tim, cholesterol cao hoặc huyết áp cao, những lời khuyên về chế độ ăn uống lành mạnh có thể giúp bạn kiểm soát tốt hơn các tình trạng này và giảm nguy cơ đau tim.
2. Chế độ ăn cho người bệnh tim mạch
2.1. Thông minh khi lựa chọn chất béo
Nếu bạn lo lắng về sức khỏe tim mạch, thay vì loại bỏ hoàn toàn chất béo khỏi chế độ ăn uống, hãy thay thế chất béo không lành mạnh bằng chất béo tốt. Dưới đây là một số thay đổi quan trọng bạn có thể thực hiện:
- Cắt bỏ chất béo chuyển hóa nhân tạo: Chất béo chuyển hóa nhân tạo không chỉ làm tăng mức LDL (cholesterol xấu), làm tăng nguy cơ đau tim và đột quỵ, mà còn làm giảm mức HDL (cholesterol tốt), gây thêm nguy cơ tim mạch. Theo Mayo Clinic, nên tránh hoàn toàn chất béo chuyển hóa nhân tạo [^4].
- Hạn chế chất béo bão hòa: Chất béo bão hòa chủ yếu được tìm thấy trong dầu nhiệt đới, sữa và thịt đỏ. Nên giới hạn lượng chất béo bão hòa không quá 10% tổng lượng calo hàng ngày. Hãy thưởng thức sữa một cách điều độ và thay đổi các nguồn protein trong chế độ ăn uống bằng cách chọn cá, thịt gà bỏ da, trứng và các nguồn protein ăn chay nếu có thể. AHA khuyến nghị nên hạn chế chất béo bão hòa xuống dưới 6% tổng lượng calo nếu bạn có cholesterol cao [^5].
- Ăn nhiều chất béo lành mạnh hơn: Tiêu thụ thực phẩm giàu chất béo không bão hòa đơn và không bão hòa đa có thể cải thiện mức cholesterol trong máu và giảm nguy cơ mắc bệnh tim. Hãy ăn axit béo omega-3 mỗi ngày từ các loại cá béo như cá hồi, cá trích, cá thu hoặc từ hạt lanh, cải xoăn, rau bina, quả óc chó. Các nguồn chất béo lành mạnh khác bao gồm dầu ô liu, bơ, quả hạch và bơ hạt.
- Hạn chế các loại thịt đỏ chưa qua chế biến (như thịt bò, thịt bê, thịt cừu, thịt lợn, thỏ và các loại thịt thú săn khác) đến tối đa 350g (trọng lượng đã nấu chín) mỗi tuần và tránh thịt đã qua chế biến (như xúc xích, giăm bông).
- Loại bỏ tất cả chất béo có thể nhìn thấy từ thịt và bỏ da của gia cầm.
- Hạn chế đồ ăn nhanh chiên rán và đồ ăn chế biến sẵn.
- Thay thế năng lượng từ chất béo bão hòa (như bơ, dầu dừa và kem) bằng chất béo không bão hòa lành mạnh từ hạt và thực vật (như dầu ô liu nguyên chất, bơ, hướng dương, cải dầu, cây rum, đậu phộng, đậu nành và vừng) và thực phẩm như các loại hạt, hạt, bơ, ô liu và đậu nành.
- Ăn cá nhiều dầu ít nhất một lần mỗi tuần.
Việc lựa chọn nguồn chất béo hợp lý là rất quan trọng trong chế độ ăn của người bệnh tim.
2.2. Không thay thế chất béo bằng đường hoặc carbs tinh chế
Khi cắt giảm các loại thực phẩm có nguy cơ tim mạch, như chất béo không lành mạnh, điều quan trọng là phải thay thế chúng bằng các loại thực phẩm thay thế lành mạnh. Ví dụ, thay thế thịt chế biến bằng cá hoặc thịt gà có thể tạo ra sự khác biệt tích cực cho sức khỏe của bạn. Tuy nhiên, việc chuyển từ mỡ động vật sang carbohydrate tinh chế sẽ không làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch.
Cơ thể bạn không cần thêm đường vì nó đã nhận đủ từ đường tự nhiên có trong thực phẩm. Thực phẩm có đường và tinh bột tinh chế chỉ bổ sung rất nhiều calo rỗng, gây hại cho tim và ảnh hưởng đến vòng eo của bạn.
Thay vì nước ngọt có đường, bánh mì trắng, mì ống và thực phẩm chế biến sẵn như pizza, hãy chọn ngũ cốc nguyên hạt chưa tinh chế như lúa mì nguyên hạt hoặc bánh mì nhiều hạt, gạo lứt, lúa mạch, hạt diêm mạch, ngũ cốc cám, bột yến mạch và rau không chứa tinh bột.
2.3. Chế độ ăn cho người bệnh tim nên chứa thực phẩm giàu chất xơ
Bổ sung đầy đủ chất xơ là một phần quan trọng của chế độ ăn cho người bệnh tim, vì nó có thể làm giảm cholesterol xấu, cung cấp các chất dinh dưỡng giúp bảo vệ tim mạch và hỗ trợ giảm cân. Chất xơ giúp bạn cảm thấy no lâu hơn, từ đó giúp bạn ăn ít hơn. Nó cũng giúp chất béo di chuyển qua hệ tiêu hóa nhanh hơn, giảm lượng chất béo được hấp thụ. Khi cơ thể bạn nạp đủ chất xơ, bạn cũng sẽ có nhiều năng lượng hơn để tập thể dục.
Chất xơ không hòa tan được tìm thấy trong ngũ cốc nguyên hạt, ngũ cốc lúa mì và các loại rau như cà rốt, cần tây và cà chua. Các nguồn chất xơ hòa tan bao gồm lúa mạch, bột yến mạch, đậu, các loại hạt và trái cây như táo, quả mọng, cam quýt và lê.
2.4. Tránh xa muối và thực phẩm chế biến sẵn
Ăn nhiều muối có thể góp phần làm tăng huyết áp, một yếu tố nguy cơ chính của bệnh tim mạch. Một chế độ ăn giảm muối có thể giúp bạn kiểm soát huyết áp, cải thiện tình trạng khó thở và tránh phù nề. Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ khuyến cáo không nên tiêu thụ quá một thìa cà phê muối mỗi ngày cho một người lớn, tương đương không quá 2.000mg muối mỗi ngày, và lý tưởng nhất là dưới 1.500mg [^6].
Để giảm lượng natri trong chế độ ăn uống, bạn có thể thực hiện các biện pháp sau:
- Giảm thực phẩm đóng hộp hoặc chế biến sẵn: Phần lớn lượng muối bạn ăn đến từ thực phẩm đóng hộp hoặc chế biến sẵn, thậm chí cả thịt gia cầm hoặc các loại thịt khác mà bạn thường thêm muối trong quá trình chế biến. Ăn thực phẩm tươi, tìm thịt không ướp muối và tự chế biến món ăn có thể làm giảm đáng kể lượng natri của bạn.
- Sử dụng gia vị để tạo hương vị: Tự nấu ăn cho phép bạn kiểm soát tốt hơn lượng muối nạp vào cơ thể. Tận dụng nhiều lựa chọn thay thế muối ngon. Hãy thử các loại thảo mộc tươi như húng quế, húng tây hoặc hẹ. Đối với các loại gia vị khô, bạn có thể tìm thấy các lựa chọn thay thế như lá nguyệt quế hoặc thì là để tạo hương vị cho bữa ăn mà không cần natri.
- Lựa chọn các sản phẩm thay thế muối hoặc ít muối: Chọn gia vị và thực phẩm đóng gói cẩn thận, tìm thực phẩm được dán nhãn không chứa natri, natri thấp hoặc không ướp muối. Tốt hơn hết, hãy sử dụng các nguyên liệu tươi và nấu ăn không có muối.
- Kiểm tra hàm lượng natri trong thực phẩm và chọn các sản phẩm có hàm lượng natri thấp nhất.
2.5. Kiểm soát lượng nước
Khi tim hoạt động không tốt, lượng nước nạp vào cơ thể không được chuyển hóa hết sẽ bị giữ lại, gây ra tình trạng phù nề. Người bệnh suy tim nên giảm uống nước khi gặp triệu chứng khó thở, phù. Bệnh nhân nên uống tối đa 1 lít/ngày và tốt nhất chỉ nên uống khi thấy khát. Lượng nước uống ngoài bữa ăn phải bằng số lượng nước tiểu trong 24h cộng thêm 300 ml.
Ngoài chế độ ăn uống, người bệnh tim cần đặc biệt quan tâm đến lượng nước đưa vào cơ thể.
2.6. Không sử dụng rượu, bia, thuốc lá
Rượu, đồ uống có cồn và cà phê chứa các chất ức chế thần kinh, gây hại trực tiếp lên cơ tim, khiến cho tình trạng bệnh ngày càng diễn biến xấu đi. Theo một nghiên cứu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), việc tiêu thụ rượu có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch [^7].
Thuốc lá chứa nicotin, kích thích bài tiết epinephrine vào máu, khiến tim làm việc mạnh hơn. Từ đó, mạch máu co nhanh gây tăng huyết áp, trương động mạch, tạo cảm giác khó thở, tức ngực, đau ngực cho người bệnh tim.
2.7. Cân bằng lượng kali trong khẩu phần ăn
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng kali là một khoáng chất quan trọng để duy trì hoạt động của tim. Thuốc lợi tiểu thường được bệnh nhân suy tim sử dụng trong quá trình điều trị, do đó sẽ làm giảm đáng kể lượng kali trong cơ thể. Việc bổ sung khoáng chất này trong quá trình điều trị thông qua chế độ ăn nhiều rau, hoa quả như chuối, bông cải xanh, bơ là rất cần thiết.
2.8. Kiểm soát kích thước khẩu phần ăn của bạn
Ăn bao nhiêu cũng quan trọng như ăn những gì. Ăn quá nhiều và ăn cho đến khi cảm thấy quá no có thể dẫn đến việc nạp nhiều calo hơn mức bạn cần thiết.
Thực hiện theo một số mẹo đơn giản sau để kiểm soát kích thước khẩu phần ăn có thể giúp bạn định hình chế độ ăn uống, cũng như giúp ích cho trái tim và vòng bụng của mình:
- Dùng đĩa hoặc bát nhỏ để giúp kiểm soát tốt hơn khẩu phần ăn của bạn.
- Lựa chọn ăn những loại thực phẩm ít calo, giàu chất dinh dưỡng, chẳng hạn như trái cây và rau.
- Ăn ít những loại thức ăn có hàm lượng calo cao, natri cao, chẳng hạn như thức ăn chế biến sẵn, thức ăn nhanh, thực phẩm tinh chế.
Việc theo dõi số lượng khẩu phần ăn cũng quan trọng không kém. Một số điều cần ghi nhớ:
- Khẩu phần ăn là một lượng thức ăn cụ thể, được xác định bằng các phép đo thông thường như cốc, thìa hoặc miếng. Ví dụ: một khẩu phần thịt, cá hoặc gà khoảng 5 – 6 gam, có kích thước và độ dày bằng một bộ bài.
- Số lượng khẩu phần được khuyến nghị cho mỗi nhóm thực phẩm có thể thay đổi tùy thuộc vào chế độ ăn uống cụ thể hoặc các nguyên tắc mà bạn đang tuân theo.
Việc theo dõi khẩu phần ăn là một phần quan trọng của chế độ ăn cho người bệnh tim.
3. Một số thực phẩm tốt cho sức khỏe tim mạch
Mặc dù không có một loại thực phẩm kỳ diệu nào có thể giảm nguy cơ phát triển bệnh tim, nhưng có một số bằng chứng cho thấy một số loại thực phẩm rất quan trọng đối với sức khỏe tim mạch. Bao gồm:
- Cá nhiều dầu: Chẳng hạn như cá thu, cá mòi, cá ngừ và cá hồi có chứa axit béo omega-3. Loại chất béo này đã được chứng minh là làm giảm chất béo trung tính (một loại chất béo) và tăng mức HDL-cholesterol, cải thiện độ đàn hồi của mạch máu và làm loãng máu, giúp máu ít bị đông và tắc nghẽn dòng chảy.
- Một số loại dầu thực vật: Chẳng hạn như ngô, đậu nành, cây rum (có chứa axit béo omega-6) và những loại có chứa axit béo omega-3 (chẳng hạn như dầu canola, dầu ô liu). Tất cả những thứ này có thể giúp giảm cholesterol LDL khi được sử dụng thay cho chất béo bão hòa như bơ.
- Trái cây và rau quả: Chất xơ, kali và các vi chất dinh dưỡng khác (chẳng hạn như chất chống oxy hóa) trong trái cây và rau quả giúp bảo vệ chống lại bệnh tim. Đây cũng là một nguồn folate quan trọng - giúp giảm nồng độ axit amin homocysteine trong máu, có liên quan đến việc tăng nguy cơ mắc bệnh tim.
- Ngũ cốc: Một chế độ ăn giàu chất xơ từ ngũ cốc nguyên hạt có liên quan đến việc giảm cholesterol LDL và giảm nguy cơ bệnh tim. Thực phẩm có hàm lượng chất xơ hòa tan cao (ví dụ, yến mạch, các loại đậu và lúa mạch) rất tốt để giảm mức cholesterol toàn phần.
- Một số thực phẩm chứa carbohydrate chưa qua tinh chế có lượng đường huyết thấp - chẳng hạn như bánh mì và ngũ cốc nguyên hạt, các loại đậu, một số loại gạo và mì ống, và hầu hết các loại trái cây và rau quả cũng giúp giảm lượng chất béo trung tính và glucose (đường) trong máu, giúp kiểm soát bệnh tiểu đường và giảm bệnh tim.
- Các loại đậu, quả hạch và hạt là những nguồn cung cấp protein thực vật, chất xơ, chất béo lành mạnh và vi chất dinh dưỡng để giúp giảm nguy cơ tim mạch của bạn.
- Trà giúp ngăn ngừa sự tích tụ chất béo trong động mạch, và cũng có thể hoạt động như một chất chống đông máu và cải thiện sự giãn nở của mạch máu để cho phép tăng lưu lượng máu.
- Thực phẩm có chứa vitamin E: Một số nghiên cứu chỉ ra rằng vitamin E hoạt động như một chất chống oxy hóa, giúp bảo vệ chống lại cholesterol LDL. Các nguồn cung cấp vitamin E bao gồm - bơ, rau xanh đậm, dầu thực vật và các sản phẩm từ ngũ cốc nguyên hạt. Nên ăn thực phẩm có chứa vitamin E thay vì thực phẩm bổ sung.
- Tỏi: Một hợp chất trong tỏi tươi (được gọi là allicin) đã được phát hiện có tác dụng làm giảm tổng lượng và LDL cholesterol trong máu, do đó làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim.
- Thực phẩm giàu sterol thực vật: Một lượng 2–3g phytosterol/ stanol hàng ngày làm giảm mức cholesterol LDL khoảng 10% ở những người khỏe mạnh, người có cholesterol cao hoặc bệnh tiểu đường. Điều này tương đương với 2-3 khẩu phần thực phẩm giàu phytosterol như phết bơ thực vật, sữa chua, sữa và ngũ cốc ăn sáng.
Tóm lại, chế độ ăn cho người bệnh tim mạch đóng vai trò rất quan trọng trong việc tăng hay giảm nguy cơ mắc các vấn đề về tim mạch. Cho dù bạn đang tìm cách cải thiện sức khỏe tim mạch hay đã được chẩn đoán mắc bệnh tim, huyết áp cao, những lời khuyên về chế độ ăn uống lành mạnh có thể giúp bạn kiểm soát tốt hơn những tình trạng này và giảm nguy cơ đau tim.
Nguồn tham khảo:
[^1]: American Heart Association. (n.d.). Heart Disease and Stroke Statistics – 2021 Update. https://www.heart.org/en/about-us/heart-disease-and-stroke-statistics [^2]: Lloyd-Jones, D. M., et al. (2010). Prediction of lifetime risk for cardiovascular disease by risk factor burden at 50 years of age. Circulation, 121(15), 1766–1776. [^3]: Willett, W. C. (2002). Diet and coronary heart disease: a critical review. The American Journal of Clinical Nutrition, 53(2), 422–434. [^4]: Mayo Clinic. (n.d.). Trans fat is double trouble for your heart health. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/high-blood-cholesterol/in-depth/trans-fat/art-20046114 [^5]: American Heart Association. (n.d.). Saturated Fat. https://www.heart.org/en/healthy-living/healthy-eating/eat-smart/fats/saturated-fats [^6]: American Heart Association. (n.d.). How Much Sodium Should I Eat Per Day? https://www.heart.org/en/healthy-living/healthy-eating/eat-smart/sodium/how-much-sodium-should-i-eat-per-day [^7]: World Health Organization. (2018). Global status report on alcohol and health 2018. https://www.who.int/publications/i/item/9789241565639