Hội chứng rối loạn chuyển hóa: Hiểu rõ và phòng ngừa
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hiện có khoảng 20% - 25% người trưởng thành trên toàn cầu mắc hội chứng rối loạn chuyển hóa. Hội chứng này không chỉ làm gia tăng số người mắc đái tháo đường, một căn bệnh mãn tính phổ biến, mà còn là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trên toàn thế giới. Sự nguy hiểm của hội chứng rối loạn chuyển hóa nằm ở chỗ nó làm tăng gấp đôi nguy cơ tử vong và tăng gấp ba lần nguy cơ bị nhồi máu cơ tim hoặc tai biến mạch máu não so với người bình thường.
1. Hội chứng rối loạn chuyển hóa là gì?
Hội chứng chuyển hóa (Metabolic Syndrome) là một tập hợp các yếu tố nguy cơ xuất hiện đồng thời trên cùng một người bệnh, làm tăng đáng kể nguy cơ mắc bệnh tim mạch, đái tháo đường và các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác.
Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm:
- Tình trạng béo bụng: Thường được đo bằng vòng eo lớn hơn mức bình thường (ở nam giới > 90cm và ở nữ giới > 80cm đối với người châu Á).
- Hội chứng rối loạn chuyển hóa lipid: Bao gồm tăng triglyceride (≥150 mg/dL) và giảm cholesterol HDL (ở nam < 40 mg/dL, ở nữ < 50 mg/dL).
- Tăng huyết áp: Huyết áp tâm thu ≥ 130 mmHg hoặc huyết áp tâm trương ≥ 85 mmHg, hoặc đang dùng thuốc điều trị tăng huyết áp.
- Rối loạn dung nạp glucose: Đường huyết lúc đói ≥ 100 mg/dL hoặc đang dùng thuốc điều trị đái tháo đường.
- Tình trạng tiền đông máu: Tăng các yếu tố đông máu trong máu.
- Tình trạng tiền viêm: Tăng các dấu hiệu viêm như CRP (C-reactive protein).
2. Cơ chế gây hội chứng chuyển hóa
Đề kháng insulin
Đề kháng insulin đóng vai trò trung tâm trong cơ chế bệnh sinh của hội chứng chuyển hóa. Insulin là một hormone do tuyến tụy tiết ra, có vai trò quan trọng trong việc kiểm soát lượng đường trong máu. Bình thường, thức ăn được tiêu hóa thành đường glucose và được cơ thể sử dụng làm nguồn năng lượng. Insulin giúp glucose từ máu đi vào các tế bào để cung cấp năng lượng.
Khi cơ thể đề kháng insulin, các tế bào trở nên kém nhạy cảm với insulin, khiến glucose không thể dễ dàng đi vào tế bào. Để bù đắp cho tình trạng này, tuyến tụy phải sản xuất nhiều insulin hơn, dẫn đến nồng độ insulin trong máu tăng cao. Tình trạng tăng insulin máu kéo dài có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe.
- Tăng triglyceride máu và các chất béo khác: Insulin dư thừa kích thích gan sản xuất nhiều triglyceride hơn.
- Ảnh hưởng tới thận: Tăng insulin có thể gây giữ muối và nước, dẫn đến tăng huyết áp.
- Tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch, đột quỵ và tiểu đường: Các yếu tố như tăng triglyceride, giảm HDL-cholesterol, tăng huyết áp và tăng đường huyết đều là những yếu tố nguy cơ chính của bệnh tim mạch và tiểu đường.
Các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc hội chứng chuyển hóa:
- Tuổi tác: Tỷ lệ mắc hội chứng chuyển hóa tăng theo tuổi. Ở độ tuổi 20, tỷ lệ này thường dưới 10%, nhưng có thể tăng lên đến 40% ở độ tuổi 60.
- Chủng tộc: Người dân ở các nước châu Á có nguy cơ mắc hội chứng chuyển hóa cao hơn so với các chủng tộc khác.
- Các bệnh lý khác: Béo phì, tiểu đường, tăng huyết áp và buồng trứng đa nang đều làm tăng nguy cơ mắc hội chứng chuyển hóa.
3. Hội chứng chuyển hóa - Mối nguy hiểm tiềm tàng
Hội chứng chuyển hóa không chỉ là một vấn đề sức khỏe đơn lẻ, mà là một tổ hợp các yếu tố nguy cơ có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng.
- Gia tăng nhanh chóng: Các bệnh mãn tính không lây nhiễm và hội chứng chuyển hóa đang gia tăng nhanh chóng trong cộng đồng.
- Nhiều yếu tố nguy cơ: Hội chứng chuyển hóa bao gồm nhiều yếu tố nguy cơ như đái tháo đường, bệnh tim mạch, rối loạn cương dương, đột quỵ và tăng huyết áp.
- Tàn phế và tử vong: Hội chứng chuyển hóa có thể gây ra tàn phế và thậm chí tử vong.
- Gánh nặng chi phí điều trị: Chi phí điều trị bệnh và các biến chứng liên quan đến hội chứng chuyển hóa đang trở thành gánh nặng lớn cho bệnh nhân, gia đình và xã hội.
Bệnh gây xơ vữa động mạch
Những rối loạn chuyển hóa thúc đẩy sự hình thành và phát triển của các mảng xơ vữa trong động mạch, làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch, tai biến mạch máu não và tử vong.
- Xơ vữa động mạch: Tình trạng xơ vữa có thể xảy ra ở nhiều vùng khác nhau của hệ thống mạch máu, bao gồm cung động mạch chủ, động mạch vành, động mạch cảnh, động mạch cột sống và động mạch não.
- Biến chứng: Phình mạch là một biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra ở động mạch thân nền và động mạch cảnh trong.
Các tổn thương phối hợp
Hội chứng chuyển hóa thường gây ra các tổn thương phối hợp, làm tăng mức độ nghiêm trọng của bệnh.
- Béo phì và đề kháng insulin: Béo phì làm tăng tình trạng đề kháng insulin.
- Tiểu đường tuýp 2 và tăng huyết áp: Cả hai bệnh này đều là yếu tố nguy cơ gây bệnh động mạch vành và xơ vữa động mạch.
- Tăng triglyceride, giảm HDL-cholesterol, tăng huyết áp và béo bụng: Đề kháng insulin có liên quan đến sự xuất hiện của các yếu tố nguy cơ này.
4. Các biện pháp phòng tránh hội chứng chuyển hóa
Phòng ngừa hội chứng chuyển hóa đòi hỏi sự thay đổi lối sống toàn diện và kiểm soát tốt các yếu tố nguy cơ.
- Khám sức khỏe định kỳ: Nên khám sức khỏe định kỳ 6 tháng một lần để phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ.
- Chế độ ăn uống hợp lý, khoa học:
- Ăn đủ 4 nhóm chất: đạm, bột đường, béo, vitamin và khoáng chất.
- Hạn chế đồ ăn chế biến sẵn, đồ ngọt, nước ngọt.
- Tăng cường rau xanh, trái cây.
- Hạn chế hoặc tránh uống rượu bia.
- Điều trị tích cực các bệnh:
- Điều trị tiểu đường, tăng huyết áp và rối loạn lipid máu theo hướng dẫn của bác sĩ.
- Tập thể dục đều đặn:
- Tập thể dục ít nhất 30-45 phút mỗi ngày, với cường độ vừa sức.
- Đi bộ, chạy bộ, bơi lội hoặc các hoạt động thể thao khác đều tốt.
- Loại bỏ các yếu tố gây xơ vữa động mạch:
- Tránh béo phì.
- Bỏ hút thuốc lá, thuốc lào.
- Tránh căng thẳng.
- Phòng chống các bệnh nhiễm khuẩn.
Bài viết tham khảo nguồn: Hội Tim mạch học Việt Nam, Medscape, ACC