Phình Động Mạch Chủ Bụng: Hiểu Rõ và Phòng Ngừa
Phình động mạch chủ bụng (AAA) là tình trạng giãn khu trú bất thường của động mạch chủ ở đoạn bụng, có thể bao gồm một hoặc nhiều đoạn. Vỡ phình động mạch chủ bụng là một cấp cứu ngoại khoa với tỷ lệ tử vong rất cao: ước tính 25% bệnh nhân tử vong trước khi đến được bệnh viện và 51% tử vong trong bệnh viện, thường là chưa kịp can thiệp phẫu thuật.
1. Nguyên nhân, Tần suất và Yếu tố Nguy cơ
Nguyên nhân: Nguyên nhân chính xác gây phình động mạch chủ bụng chưa được biết rõ. Tuy nhiên, có nhiều yếu tố nguy cơ và điều kiện thuận lợi cho việc hình thành AAA.
Yếu tố nguy cơ:
- Tăng huyết áp: Huyết áp cao làm tăng áp lực lên thành động mạch, gây tổn thương và yếu đi, dẫn đến phình. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA), kiểm soát huyết áp là yếu tố then chốt để bảo vệ sức khỏe tim mạch.
- Hút thuốc lá: Hút thuốc lá gây tổn thương thành mạch máu, làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và phình động mạch. Bỏ thuốc lá là một trong những biện pháp quan trọng nhất để phòng ngừa AAA.
- Tăng cholesterol, béo phì: Cholesterol cao tích tụ trong thành động mạch, gây xơ vữa động mạch và làm suy yếu thành mạch. Béo phì cũng làm tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch, bao gồm cả AAA.
- Phế khí thủng: Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), đặc biệt là phế khí thủng, có liên quan đến tăng nguy cơ AAA.
- Yếu tố di truyền: Tiền sử gia đình có người mắc AAA làm tăng nguy cơ mắc bệnh. Nếu có người thân (bố, mẹ, anh chị em ruột) bị AAA, bạn nên tầm soát bệnh sớm.
- Tuổi tác, giới tính: AAA thường gặp ở nam giới trên 60 tuổi. Tuổi càng cao, nguy cơ mắc bệnh càng tăng.
AAA thường phát triển từ từ trong nhiều năm và không gây ra triệu chứng rõ rệt. Bệnh thường được phát hiện tình cờ khi siêu âm hoặc chụp cắt lớp vi tính (CT scan) bụng vì một lý do khác. Tiêu chuẩn chẩn đoán AAA là khi một đoạn động mạch chủ bụng giãn ra ít nhất gấp 1,5 lần kích thước bình thường của nó. Nếu túi phình lớn nhanh, rách ra (vỡ phình), hoặc máu chảy dọc theo thành động mạch (bóc tách động mạch chủ), các triệu chứng có thể đến đột ngột và đe dọa tính mạng.
- Triệu chứng vỡ phình:
- Cảm giác mạch đập mạnh, khác thường ở vùng bụng.
- Đau ở vùng bụng hoặc phía sau lưng - đau nhiều, đột ngột, kéo dài, hoặc liên tục. Đau có thể lan xuống bẹn, mông và chân.
- Bụng gồng cứng.
- Lo âu, bồn chồn.
- Buồn nôn và nôn.
- Toát mồ hôi.
- Tim đập nhanh, đặc biệt khi đứng.
- Sốc (huyết áp tụt, da xanh tái, lơ mơ).
- Có thể sờ thấy khối u ở bụng.
2. Biến chứng và Nguy cơ Vỡ Túi Phình
Vỡ túi phình động mạch chủ bụng là biến chứng quan trọng và nguy hiểm nhất của AAA, có thể dẫn đến tử vong nhanh chóng.
- Vỡ túi phình: Khoảng 80% các trường hợp vỡ vào phía sau phúc mạc bên trái, có thể tạm thời hạn chế sự chảy máu. Các trường hợp còn lại thường vỡ vào khoang phúc mạc, gây chảy máu ồ ạt và không kiểm soát được.
- Nguy cơ trụy tim mạch: Vỡ phình gây mất máu nhanh chóng, dẫn đến choáng mất máu và suy tim mạch. Các biến chứng khác như suy thận, rối loạn đông máu cũng có thể xảy ra.
- Chảy máu sau phúc mạc: Có thể biểu hiện bằng tụ máu ở bên sườn và vùng bẹn.
- Phình bóc tách thành mạch: Đau dữ dội, đột ngột ở ngực hoặc lưng, mạch nhanh, huyết áp thấp, khó thở. Đây là một tình trạng cấp cứu cần được can thiệp ngay lập tức.
- Huyết khối: Dòng máu chảy qua chỗ phình sẽ bị rối loạn và có thể hình thành các cục máu đông dọc theo thành động mạch chủ. Cục máu đông này, cùng với những mảnh xơ vữa động mạch, có thể trôi theo dòng máu gây thuyên tắc mạch và ảnh hưởng đến tuần hoàn của các động mạch phía xa, gây thiếu máu cục bộ ở các cơ quan.
Nguy cơ vỡ tăng lên khi đường kính túi phình lớn hơn 5cm. Theo ACC/AHA guidelines, phình động mạch chủ bụng có đường kính trên 5.5cm ở nam giới và 5.0cm ở nữ giới thường được chỉ định can thiệp phẫu thuật hoặc can thiệp nội mạch.
Vỡ phình gây nguy cơ tử vong rất cao và có thể để lại nhiều di chứng như sốc giảm thể tích, thuyên tắc động mạch, suy thận, nhồi máu cơ tim, tai biến mạch não.
3. Phòng Ngừa và Kiểm Soát
Giữ cho mạch máu khỏe mạnh là cách tốt nhất để phòng ngừa và kiểm soát AAA.
- Không hút thuốc lá, rượu bia: Bỏ thuốc lá là biện pháp quan trọng nhất để giảm nguy cơ AAA. Hạn chế rượu bia cũng giúp bảo vệ sức khỏe tim mạch.
- Kiểm soát huyết áp: Duy trì huyết áp ở mức bình thường bằng chế độ ăn uống lành mạnh, tập thể dục thường xuyên, kiểm soát căng thẳng và sử dụng thuốc theo chỉ định của bác sĩ.
- Kiểm soát cholesterol: Giảm cholesterol bằng chế độ ăn ít chất béo bão hòa và cholesterol, tập thể dục và sử dụng thuốc khi cần thiết.
- Khám sức khỏe thường xuyên: AAA giai đoạn đầu thường không có triệu chứng, vì vậy việc khám sức khỏe định kỳ, đặc biệt là siêu âm bụng, là rất quan trọng để phát hiện bệnh sớm. Những người có tiền sử gia đình bị AAA, người trên 60 tuổi có tiền sử hút thuốc lá, tăng huyết áp hoặc cholesterol cao nên tầm soát AAA thường xuyên.