Xơ vữa động mạch: Hiểu rõ, chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa
Xơ vữa động mạch là một bệnh lý vô cùng nguy hiểm, bởi người mắc bệnh ở giai đoạn đầu hầu như không có biểu hiện gì cho đến khi bệnh đã trở nặng. Chính vì vậy, bệnh có thể âm thầm diễn biến và là nguyên nhân của nhiều biến chứng nghiêm trọng như đau tim, nhồi máu cơ tim, đột quỵ não… thậm chí có thể dẫn tới tử vong. Bệnh này hoàn toàn có thể chữa trị được. Tuy nhiên, để có thể phòng bệnh và điều trị bệnh có hiệu quả nên đi khám sức khỏe định kỳ đồng thời kết hợp với việc duy trì lối sống lành mạnh. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA), xơ vữa động mạch bắt đầu từ tổn thương lớp nội mạc mạch máu, sau đó cholesterol và các chất béo khác tích tụ lại, tạo thành mảng xơ vữa, làm hẹp lòng mạch và cản trở lưu thông máu (theo ahajournals.org).
1. Chẩn đoán xơ vữa động mạch
Trong quá trình khám sức khỏe, bác sĩ có thể tìm thấy các dấu hiệu của động mạch bị thu hẹp, dãn rộng hay bị cứng lại, bao gồm:
- Khám sức khỏe: Bác sĩ sẽ tìm kiếm các dấu hiệu như mạch yếu hoặc động mạch bị hẹp, huyết áp giảm bất thường, và nghe bằng ống nghe để phát hiện tiếng thổi trên động mạch, dấu hiệu cho thấy dòng máu lưu thông bất thường do hẹp mạch.
- Xét nghiệm máu: Các xét nghiệm trong phòng thí nghiệm có thể phát hiện mức độ cholesterol (đặc biệt là LDL-cholesterol) và đường trong máu tăng cao, đây là những yếu tố nguy cơ chính gây xơ vữa động mạch. Để thực hiện xét nghiệm này, người bệnh thường cần nhịn ăn từ 9-12 giờ trước khi lấy máu. Bác sĩ sẽ thông báo trước cho người bệnh nếu xét nghiệm này được thực hiện.
- Siêu âm Doppler: Bác sĩ có thể sử dụng một thiết bị siêu âm đặc biệt (siêu âm Doppler) để đo vận tốc dòng máu tại các điểm khác nhau dọc theo cánh tay hoặc chân, hoặc bất kỳ mạch máu nào có thể khảo sát được. Các phép đo này giúp bác sĩ đánh giá mức độ của bất kỳ tắc nghẽn nào, cũng như tốc độ lưu thông máu trong động mạch.
- Chỉ số mắt cá chân - cánh tay (ABI): Xét nghiệm này có thể cho biết người bệnh có bị xơ vữa động mạch ở động mạch ngoại biên hay không. Bác sĩ sẽ so sánh huyết áp ở mắt cá chân với huyết áp ở cánh tay. Một sự khác biệt bất thường của huyết áp ở hai vị trí đo có thể chỉ ra bệnh mạch máu ngoại biên, thường được gây ra bởi chứng xơ vữa động mạch. Chỉ số ABI dưới 0.9 thường được coi là bất thường và gợi ý bệnh lý động mạch ngoại biên (theo medscape.com).
- Điện tâm đồ (ECG): Điện tâm đồ ghi lại các tín hiệu điện khi chúng đi qua tim. Một ECG thường có thể tiết lộ bằng chứng về một cơn đau tim trước đó. Nếu các dấu hiệu và triệu chứng xảy ra thường xuyên nhất trong khi tập thể dục, bác sĩ có thể yêu cầu người bệnh làm nghiệm pháp gắng sức bằng đi bộ trên máy chạy bộ hoặc đạp xe đạp trong khi đang gắn điện cực ghi ECG.
- Kiểm tra sự căng thẳng (Nghiệm pháp gắng sức): Một bài kiểm tra sự căng thẳng, còn được gọi là bài tập căng thẳng, được sử dụng để thu thập thông tin về việc tim hoạt động tốt như thế nào trong hoạt động thể chất. Bởi vì tập thể dục làm cho tim đập mạnh hơn và nhanh hơn so với hầu hết các hoạt động hàng ngày. Bài kiểm tra tập căng thẳng có thể tiết lộ những vấn đề trong tim có thể không thể nhận thấy bằng cách khác. Bài kiểm tra tập căng thẳng thường là đi bộ trên máy chạy bộ hoặc đạp xe đạp đứng yên trong khi nhịp tim, huyết áp và nhịp thở được theo dõi. Các nghiệm pháp gắng sức có thể là gắng sức điện tâm đồ, gắng sức bằng thuốc (dobutamine, adenosine), hoặc gắng sức kết hợp với xạ hình tim.
- Đặt ống thông tim và chụp động mạch vành (Chụp mạch vành): Thủ thuật này có thể phát hiện ra các động mạch vành bị thu hẹp hoặc bị tắc nghẽn. Một chất cản quang được tiêm vào các động mạch của tim thông qua một ống dài, mỏng (ống thông) được đưa qua động mạch, thường là ở chân hoặc cổ tay đến các động mạch trong tim. Khi chất cản quang lấp đầy các động mạch, các động mạch sẽ hiển thị trên tia X, cho thấy các khu vực bị hẹp hay tắc nghẽn. Đây là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán bệnh mạch vành (theo acc.org).
- Các xét nghiệm hình ảnh khác: Bác sĩ có thể sử dụng siêu âm, chụp cắt lớp vi tính mạch máu (CTA) hoặc chụp mạch cộng hưởng từ (MRA) để kiểm tra các động mạch. Những xét nghiệm này thường có thể cho thấy xơ cứng và hẹp các động mạch lớn, cũng như phình động mạch và lắng đọng canxi trong thành động mạch.
2. Điều trị xơ vữa động mạch
Thay đổi lối sống, chẳng hạn như ăn một chế độ ăn uống lành mạnh và tập thể dục, thường là phương pháp điều trị thích hợp nhất cho chứng xơ vữa động mạch. Trong những trường hợp bệnh nghiêm trọng hơn thì thuốc hoặc cuộc phẫu thuật cũng có thể được đề nghị.
2.1. Thuốc
Các loại thuốc khác nhau có thể làm chậm hoặc thậm chí đảo ngược ảnh hưởng của xơ vữa động mạch. Dưới đây là một số lựa chọn thuốc phổ biến:
- Thuốc trị cholesterol: Thuốc giúp giảm cholesterol lipoprotein tỉ trọng thấp (LDL) - là cholesterol -xấu-, có thể làm chậm, ngăn chặn hoặc thậm chí đảo ngược sự lắng đọng của các chất béo tích tụ trong động mạch. Đồng thời, tăng cholesterol lipoprotein tỉ trọng cao (HDL) - là cholesterol -tốt-, cũng có thể giúp ích cho quá trình điều trị bệnh. Bác sĩ có thể chọn một trong các loại thuốc cholesterol phù hợp với từng bệnh nhân, bao gồm cả các loại thuốc được gọi là statin và fibrate. Ngoài việc giảm cholesterol, statin còn có tác dụng bổ sung giúp ổn định niêm mạc động mạch tim và ngăn ngừa xơ vữa động mạch.
- Thuốc chống kết tập tiểu cầu: Bác sĩ có thể kê toa thuốc chống kết tập tiểu cầu, chẳng hạn như aspirin, để giảm khả năng tiểu cầu bị vón cục trong các động mạch bị hẹp, hình thành cục máu đông và gây tắc nghẽn thêm. Tuy nhiên, việc sử dụng aspirin cần được cân nhắc kỹ lưỡng do nguy cơ chảy máu.
- Thuốc chẹn beta: Những loại thuốc này thường được sử dụng cho bệnh động mạch vành. Chúng làm giảm nhịp tim và huyết áp, giảm nhu cầu oxy của tim và thường làm giảm các triệu chứng đau ngực. Thuốc chẹn beta làm giảm nguy cơ đau tim và một số vấn đề về nhịp tim.
- Thuốc ức chế men chuyển angiotensin (ACEI): Những loại thuốc này có thể giúp làm chậm quá trình xơ vữa động mạch bằng cách hạ huyết áp và tạo ra các tác dụng có lợi khác trên động mạch tim. Thuốc ức chế men chuyển cũng có thể làm giảm nguy cơ đau tim tái phát.
- Thuốc chẹn kênh canxi: Những loại thuốc này làm giảm huyết áp và đôi khi được sử dụng để điều trị đau thắt ngực.
- Thuốc lợi tiểu: Huyết áp cao là một yếu tố nguy cơ chính gây xơ vữa động mạch. Thuốc lợi tiểu có thể giúp hạ huyết áp.
- Các loại thuốc khác: Bác sĩ có thể đề nghị một số loại thuốc để kiểm soát các yếu tố nguy cơ cụ thể đối với chứng xơ vữa động mạch, chẳng hạn như bệnh tiểu đường. Đôi khi các loại thuốc cụ thể để điều trị các triệu chứng xơ vữa động mạch, chẳng hạn như đau chân trong khi tập thể dục.
2.2. Phẫu thuật
Đôi khi điều trị tích cực là cần thiết cho bệnh xơ vữa động mạch. Nếu có các triệu chứng nghiêm trọng hoặc tắc nghẽn đe dọa sự sống còn của cơ hoặc mô da, thì lúc này cần phải có xử trí của bác sĩ chuyên khoa bằng quá trình phẫu thuật. Quy trình bao gồm:
- Đặt nong mạch vành và đặt stent: Trong thủ thuật này, bác sĩ sẽ chèn một ống dài, mỏng (ống thông) vào phần bị tắc nghẽn hoặc bị hẹp của động mạch. Một ống thông thứ hai với một quả bóng xì hơi trên đầu của nó sau đó được đưa qua ống thông đến khu vực bị thu hẹp. Tiếp theo bóng được bơm phồng lên, nén các cặn vào thành động mạch. Ống lưới (stent) thường được để lại trong động mạch để giúp giữ cho động mạch không bị hẹp trở lại. Stent có thể là stent thường hoặc stent phủ thuốc, tùy thuộc vào tình trạng bệnh và chỉ định của bác sĩ.
- Thủ thuật cắt bỏ nội mạc động mạch: Trong một số trường hợp, sự lưu trữ chất béo phải được phẫu thuật loại bỏ khỏi thành động mạch bị hẹp. Khi thủ thuật được thực hiện trên các động mạch ở cổ (động mạch cảnh), nó được gọi là phẫu thuật nội soi cắt bỏ nội mạc động mạch cảnh.
- Điều trị tiêu sợi huyết: Nếu có một động mạch bị chặn bởi cục máu đông, bác sĩ có thể sử dụng thuốc (thuốc tiêu sợi huyết) làm tan cục máu đông để phá vỡ nó. Phương pháp này thường được sử dụng trong các trường hợp nhồi máu cơ tim cấp hoặc đột quỵ do tắc mạch.
- Phẫu thuật bắc cầu (Bypass): Bác sĩ có thể tạo ra một đường dẫn ghép bằng cách sử dụng một mạch từ một phần khác của cơ thể (ví dụ, tĩnh mạch hiển lớn ở chân hoặc động mạch ngực trong). Điều này cho phép máu chảy vòng qua động mạch bị nghẽn hoặc bị hẹp.
3. Phòng bệnh xơ vữa động mạch
Thay đổi lối sống có thể giúp ngăn ngừa cũng như điều trị bệnh xơ vữa động mạch, đặc biệt đối với những người mắc bệnh tiểu đường tuýp 2. Thay đổi lối sống hữu ích bao gồm:
- Chế độ ăn uống lành mạnh: Ăn một chế độ ăn uống ít chất béo bão hòa và cholesterol, tăng cường rau xanh, trái cây và ngũ cốc nguyên hạt. Hạn chế đồ ăn chế biến sẵn, đồ ăn nhanh và đồ uống có đường.
- Tránh thức ăn béo: Hạn chế các loại thịt đỏ, đồ chiên xào và các sản phẩm từ sữa nguyên kem.
- Ăn cá: Thêm cá vào chế độ ăn hai lần mỗi tuần, đặc biệt là các loại cá béo như cá hồi, cá thu, chứa nhiều omega-3 tốt cho tim mạch.
- Tập thể dục thường xuyên: Tập thể dục ít nhất 75 phút (cường độ cao) hoặc 150 phút (cường độ vừa phải) mỗi tuần. Các hoạt động thể chất có thể bao gồm đi bộ nhanh, chạy bộ, bơi lội, đạp xe hoặc các môn thể thao khác.
- Bỏ hút thuốc: Hút thuốc lá là một yếu tố nguy cơ lớn gây xơ vữa động mạch. Bỏ thuốc lá giúp cải thiện sức khỏe tim mạch và giảm nguy cơ mắc bệnh.
- Giảm cân: Giảm cân nếu bạn thừa cân hoặc béo phì. Duy trì cân nặng hợp lý giúp giảm áp lực lên tim mạch và cải thiện các chỉ số cholesterol và huyết áp.
- Tránh stress: Căng thẳng kéo dài có thể gây hại cho tim mạch. Tìm các phương pháp thư giãn và giảm căng thẳng như thiền, yoga, hoặc các hoạt động giải trí khác.
- Quản lý căng thẳng: Học cách quản lý căng thẳng hiệu quả. Chia sẻ vấn đề với người thân, bạn bè hoặc tìm kiếm sự giúp đỡ từ chuyên gia tâm lý nếu cần.
- Điều trị các bệnh liên quan: Điều trị các tình trạng liên quan đến xơ vữa động mạch như tăng huyết áp, cholesterol máu cao và bệnh tiểu đường. Kiểm soát tốt các bệnh này giúp làm chậm tiến triển của xơ vữa động mạch.
Nếu có triệu chứng bất thường, bạn nên được thăm khám và tư vấn với bác sĩ chuyên khoa.