Tai Biến Mạch Máu Não và Xơ Vữa Động Mạch Não: Hiểu Rõ Để Phòng Ngừa
Tai biến mạch máu não (đột quỵ) là một trong những nguyên nhân gây tử vong và tàn tật hàng đầu trên thế giới, chỉ đứng sau ung thư và các bệnh tim mạch. Bệnh không chỉ cướp đi sinh mạng mà còn để lại những di chứng nặng nề, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh và gia đình. Theo thống kê của Hội Tim Mạch Học Việt Nam, mỗi năm có hơn 200.000 người Việt Nam bị đột quỵ, và tỷ lệ này đang ngày càng gia tăng.
Xơ vữa động mạch não là một trong những nguyên nhân chính gây ra tai biến mạch máu não. Hiểu rõ về bệnh lý này sẽ giúp chúng ta chủ động phòng ngừa và giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh.
1. Nguyên Nhân Gây Xơ Vữa Động Mạch Não
Xơ vữa động mạch não là một quá trình tiến triển chậm, xảy ra khi các mảng bám (bao gồm cholesterol, chất béo, canxi và các chất khác) tích tụ dần bên trong thành động mạch. Quá trình này làm hẹp lòng mạch, giảm lưu lượng máu đến não, và tăng nguy cơ hình thành cục máu đông, dẫn đến tai biến mạch máu não.
Mặc dù nguyên nhân chính xác của xơ vữa động mạch não vẫn chưa được biết đầy đủ, nhưng có nhiều yếu tố nguy cơ đã được xác định:
- Huyết áp cao (tăng huyết áp): Huyết áp cao gây áp lực lên thành động mạch, làm tổn thương lớp nội mạc (lớp lót bên trong) và tạo điều kiện cho các mảng bám tích tụ. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA), tăng huyết áp là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây xơ vữa động mạch.
- Mức cholesterol cao: Cholesterol cao, đặc biệt là cholesterol LDL (cholesterol xấu), có thể tích tụ trong thành động mạch và hình thành mảng bám. Duy trì mức cholesterol LDL thấp là rất quan trọng để ngăn ngừa xơ vữa động mạch.
- Triglyceride cao: Triglyceride là một loại chất béo trung tính trong máu. Mức triglyceride cao, đặc biệt khi kết hợp với cholesterol LDL cao và cholesterol HDL (cholesterol tốt) thấp, có thể làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch.
- Hút thuốc và các chế phẩm thuốc lá: Hút thuốc lá gây tổn thương lớp nội mạc động mạch, làm tăng cholesterol LDL, giảm cholesterol HDL, và tăng nguy cơ hình thành cục máu đông. Bỏ hút thuốc lá là một trong những biện pháp quan trọng nhất để phòng ngừa xơ vữa động mạch.
- Kháng insulin, béo phì hoặc tiểu đường: Kháng insulin (tình trạng tế bào không đáp ứng với insulin), béo phì và tiểu đường đều làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch. Kiểm soát đường huyết, duy trì cân nặng hợp lý và tập thể dục thường xuyên là rất quan trọng để giảm nguy cơ này.
- Bệnh van tim, cơ tim, thiếu máu não cục bộ tạm thời (TIA), đột quỵ não: Các bệnh lý tim mạch và não bộ này có thể làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và tai biến mạch máu não.
- Viêm nhiễm: Viêm nhiễm mạn tính, chẳng hạn như viêm khớp dạng thấp, lupus ban đỏ hệ thống, hoặc nhiễm trùng mạn tính, có thể làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch.
Theo thời gian, các chất béo, cholesterol và tế bào khác tích tụ tại vị trí tổn thương, làm hẹp và cứng động mạch. Xơ vữa động mạch não có thể dẫn đến hẹp động mạch cảnh, làm tăng nguy cơ tai biến mạch máu não. Động mạch cảnh là các mạch máu lớn ở cổ, có nhiệm vụ cung cấp máu cho não. Khi động mạch cảnh bị hẹp do xơ vữa, lưu lượng máu đến não giảm, và các mảng xơ vữa có thể bong ra, gây tắc nghẽn các mạch máu nhỏ hơn trong não, dẫn đến đột quỵ.
2. Triệu Chứng Xơ Vữa Động Mạch Não
Xơ vữa động mạch não thường tiến triển âm thầm trong nhiều năm mà không gây ra triệu chứng rõ ràng. Tuy nhiên, khi bệnh tiến triển nặng, các triệu chứng có thể xuất hiện, bao gồm:
2.1 Triệu Chứng
Các triệu chứng thường gặp bao gồm:
- Đau đầu: Đau đầu do xơ vữa động mạch não thường có tính chất căng kéo ở vùng thái dương - trán. Đau có thể xuất hiện vào buổi sáng và kéo dài trong ngày.
- Ù tai: Ù tai là cảm giác nghe thấy âm thanh trong tai mà không có nguồn âm thanh bên ngoài. Ù tai có thể là một triệu chứng của xơ vữa động mạch não do giảm lưu lượng máu đến tai trong.
- Chóng mặt: Chóng mặt là cảm giác mất thăng bằng, hoa mắt, hoặc cảm thấy mọi vật xung quanh đang xoay tròn. Chóng mặt có thể xảy ra do giảm lưu lượng máu đến não.
- Giảm khả năng làm việc: Xơ vữa động mạch não có thể làm giảm khả năng tập trung, suy nghĩ và giải quyết vấn đề, dẫn đến giảm hiệu suất làm việc.
- Trí nhớ kém: Xơ vữa động mạch não có thể ảnh hưởng đến trí nhớ, đặc biệt là trí nhớ ngắn hạn. Người bệnh có thể quên những việc vừa mới xảy ra hoặc khó khăn trong việc ghi nhớ thông tin mới.
Nếu các triệu chứng tự phục hồi trong vòng 24 giờ, đó là thiếu máu não thoáng qua (TIA). TIA là một cơn đột quỵ nhỏ, xảy ra khi lưu lượng máu đến não bị gián đoạn tạm thời. TIA là một dấu hiệu cảnh báo quan trọng, cho thấy nguy cơ đột quỵ thực sự trong tương lai gần. Nếu các triệu chứng kéo dài hơn 24 giờ, đó là tai biến mạch máu não thực sự (đột quỵ).
2.2 Biểu Hiện Lâm Sàng Theo Giai Đoạn
Xơ vữa động mạch não có thể được chia thành ba giai đoạn, với các biểu hiện lâm sàng khác nhau:
- Giai đoạn còn bù: Ở giai đoạn này, các động mạch não bị hẹp nhưng vẫn có thể cung cấp đủ máu cho não hoạt động bình thường. Các triệu chứng có thể nhẹ và không đặc hiệu, bao gồm huyết áp tăng nhẹ, giảm khả năng làm việc, trí nhớ giảm sút, và có thể có những thay đổi tâm lý nhẹ.
- Giai đoạn mất bù: Khi các động mạch não bị hẹp nhiều hơn, lưu lượng máu đến não không đủ để đáp ứng nhu cầu, và các triệu chứng trở nên rõ ràng hơn. Người bệnh có thể bị đau đầu, rối loạn ý thức, liệt nửa người nhẹ, xơ cứng mạch máu đáy mắt, và tăng huyết áp.
- Giai đoạn muộn: Trong giai đoạn này, các triệu chứng trở nên nghiêm trọng và không hồi phục. Người bệnh có thể bị rối loạn tâm thần (thay đổi tâm lý, trầm cảm, dễ kích thích, hoảng sợ), sa sút trí tuệ không hồi phục, và mất khả năng tự chăm sóc bản thân.
3. Điều Trị và Dự Phòng
3.1 Điều Trị
Điều trị xơ vữa động mạch não nhằm mục đích làm chậm quá trình tiến triển của bệnh, giảm các triệu chứng và ngăn ngừa tai biến mạch máu não. Các phương pháp điều trị bao gồm:
- Sử dụng thuốc:
- Thuốc tim mạch, huyết áp: Các thuốc này giúp kiểm soát huyết áp, giảm gánh nặng cho tim và mạch máu.
- Thuốc điều trị rối loạn lipid máu (statin): Statin giúp giảm cholesterol LDL và ngăn ngừa sự hình thành mảng bám trong động mạch.
- Thuốc chống kết tập tiểu cầu (aspirin, clopidogrel): Các thuốc này giúp ngăn ngừa sự hình thành cục máu đông trong động mạch.
- Thuốc tăng cường tuần hoàn não (piracetam, ginkgo biloba): Các thuốc này có thể giúp cải thiện lưu lượng máu đến não.
- Thuốc điều trị rối loạn tâm thần (antidepressant): Các thuốc này có thể giúp cải thiện tâm trạng và giảm các triệu chứng trầm cảm.
- Thay đổi lối sống:
- Chế độ ăn uống lành mạnh: Ăn nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt, cá và thịt nạc. Hạn chế ăn thịt đỏ, thực phẩm chế biến sẵn, đồ ngọt và đồ uống có đường.
- Tập thể dục thường xuyên: Tập thể dục ít nhất 30 phút mỗi ngày, hầu hết các ngày trong tuần. Các bài tập phù hợp bao gồm đi bộ, chạy bộ, bơi lội, đạp xe và yoga.
- Bỏ hút thuốc lá: Bỏ hút thuốc lá là một trong những biện pháp quan trọng nhất để phòng ngừa xơ vữa động mạch và tai biến mạch máu não.
- Kiểm soát cân nặng: Duy trì cân nặng hợp lý giúp giảm nguy cơ xơ vữa động mạch và các bệnh tim mạch.
- Giảm căng thẳng: Tìm cách giảm căng thẳng trong cuộc sống, chẳng hạn như tập yoga, thiền, hoặc dành thời gian cho các hoạt động thư giãn.
- Phẫu thuật: Trong một số trường hợp, phẫu thuật có thể cần thiết để loại bỏ các mảng bám trong động mạch hoặc để mở rộng các động mạch bị hẹp.
3.2 Dự Phòng
Phòng ngừa xơ vữa động mạch não là rất quan trọng, đặc biệt đối với những người có các yếu tố nguy cơ cao. Các biện pháp phòng ngừa bao gồm:
- Chế độ ăn uống hợp lý:
- Ăn nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt, cá và thịt nạc.
- Hạn chế ăn thịt đỏ, thực phẩm chế biến sẵn, đồ ngọt và đồ uống có đường.
- Giảm lượng cholesterol và chất béo bão hòa trong chế độ ăn.
- Tập thể dục thường xuyên:
- Tập thể dục ít nhất 30 phút mỗi ngày, hầu hết các ngày trong tuần.
- Các bài tập phù hợp bao gồm đi bộ, chạy bộ, bơi lội, đạp xe và yoga.
- Tránh stress:
- Tìm cách giảm căng thẳng trong cuộc sống, chẳng hạn như tập yoga, thiền, hoặc dành thời gian cho các hoạt động thư giãn.
- Bỏ hút thuốc:
- Bỏ hút thuốc lá là một trong những biện pháp quan trọng nhất để phòng ngừa xơ vữa động mạch và tai biến mạch máu não.
- Hạn chế rượu bia:
- Uống rượu bia có chừng mực, hoặc tốt nhất là không uống.
- Điều trị tích cực các bệnh lý nền:
- Kiểm soát huyết áp, đường huyết và cholesterol.
- Điều trị các bệnh tim mạch và các bệnh lý khác có thể làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch.
Điều Trị Cấp Cứu Tai Biến Mạch Máu Não
Trong tai biến mạch máu não, cấp cứu và điều trị kịp thời là rất quan trọng. Nếu được điều trị trong vòng vài giờ đầu sau khi xuất hiện triệu chứng, khả năng phục hồi của người bệnh sẽ cao hơn. Kỹ thuật lấy huyết khối động mạch não đã được áp dụng tại nhiều bệnh viện để tăng cơ hội chữa trị cho bệnh nhân nhồi máu não.
Chỉ định:
- Xuất huyết dưới nhện do vỡ túi phình mạch não.
- Nhồi máu não do tắc động mạch não lớn.
- Xuất huyết não do vỡ dị dạng mạch não.
Ưu điểm: Kỹ thuật này sử dụng các thiết bị hiện đại như máy chụp cộng hưởng từ MRI 3.0 và máy chụp cắt lớp CT 640 dãy để xác định vị trí cục máu đông và lấy nó ra khỏi động mạch não, giúp khôi phục lưu lượng máu đến não.
Lưu ý: Bài viết này chỉ mang tính chất tham khảo, không thay thế cho lời khuyên của bác sĩ. Nếu bạn có bất kỳ triệu chứng nào nghi ngờ là xơ vữa động mạch não hoặc tai biến mạch máu não, hãy đến gặp bác sĩ để được khám và điều trị kịp thời.